ProporczykiZastanawiacie się pewnie skąd pochodzą historyczne znaki klubów umieszczane na stronie – na ile odzwierciedlają wzory z dawnych czasów i czy mają poparcie w wiarygodnych źródłach?

Istotą serwisu polskielogo.net jest ukazanie ewolucji znaku polskich klubów i organizacji sportowych. Koncentruję się więc na ważniejszych zmianach herbu, a nie zamieszczam dziesiątek wersji emblematu z danego okresu, powstałych w skutek braku ujednolicenia czy koordynacji wydawanych materiałów klubowych.

Wpisy są próbą uporządkowania symboliki drużyn sportowych (głównie piłkarskich), popartą doświadczeniem projektowym i kolekcjonerskim autora. W tym miejscu zaznaczę, że liczę na Waszą aktywność, także po publikacji wpisu, bowiem nie wszystkie materiały są dostępne w archiwach klubowych czy bibliotekach.

Ujednolicenie znaku
Zanim opiszę poszczególne źródła i ich przydatność dla rekonstrukcji znaków, muszę wspomnieć o jednym zwrocie, kluczowym dla zrozumienia sensu tej strony. Mam tu na myśli ujednolicenie znaku, czyli opracowanie oficjalnej wersji logo, która jest rozpowszechniona we wszelkich mediach/nośnikach traktujących o klubie.

Jak się domyślasz, Szanowny Czytelniku, działanie takie możliwe jest od kiedy zaistniały przesłanki technologiczne (programy komputerowe, elektroniczny skład). Pytanie, czy jednak wcześniej, np. w Polsce Ludowej, ujednolicenie było możliwe?

Odpowiedź musi być twierdząca – tam, gdzie dbano o znak klubu, tam występował on na różnych materiałach (z danego okresu) w zbliżonej formie. Jeśli istniał wzór herbu i ktoś w klubie pilnował, by miał podobny rysunek na materiałach meczowych (bilety, programy), wydawnictwach (np. monografie), jak i w prasie – wtedy była szansa, by uznać takie logo za ujednolicone.

Wzory Lecha z lat 80-tychZnak Lecha na materiałach z lat 70-tych i 80-tych miał zbliżony wygląd

Wzory Wisły z lat 80-tychWisła Kraków miała ujednolicony znak od 1975 roku

Wzory Widzewa z lat 80-tychWzory Widzewa z początku lat 80-tych: proporczyk oraz dwa programy meczowe (na których widniały inne wzory niż na koszulkach, biletach i proporczykach z tamtego okresu)

Niestety, przeważnie nie dbano o „szczegóły” i z danego okresu znajdziemy kilka, jeśli nie kilkanaście, różnych wersji klubowego znaku. Zdarzało się, że na koszulkach zawodników widniał herb obowiązujący, na programach meczowych wersja z wcześniejszych lat, w prasie jeszcze inna, a proporczyki produkował człowiek niewtajemniczony i mają jeszcze inny wzór.

Przykłady mógłbym mnożyć, najbardziej jaskrawe prezentuję poniżej. Mnożenie wersji znaku zmusza mnie do działania selektywnego tj. poszukania najbardziej charakterystycznego i powtarzalnego logo klubu z danego czasu.

Wzory LechiiPrzykładowe wzory BKS Lechia – różnice w rysunku herbu nie mają historycznego uzasadnienia, czyli nie był to znak o ujednoliconej formie

Wzory Arki z lat 90-tychWzory MGKS Arka Gdynia (lata 90-te) różniły się liternictwem a nawet kolorystyką

Etapy w ewolucji znaku
Kieruję się zasadą, by każda odnotowana zmiana znaku miała uzasadnienie, tj. była opisana (np. przy zmianie nazwy klubu) lub zawierała korektę istotnych elementów. Staram się wybrać znak reprezentatywny dla danego okresu z życia klubu i nie zamieszczam kilku wariantów znaku z tego samego okresu, różniących się niuansami (uznaję to za brak koordynacji wizerunku). Jak zauważycie, mnożenie wersji znaku nie było domeną wydawców pamiątek klubowych w PRL-u. Najgorsze pod tym względem były lata 90-te XX wieku i pierwsza dekada XXI wieku. Komputer zamiast pomóc w opracowaniu jednolitego znaku klubu, spowodował jego dyfuzję – kto znał program graficzny ten rysował herb klubu, powstały więc wersje: klubowe, kibicowskie, prasowe, pamiątkowe. Dopiero w ostatnich pięciu latach widać większą dbałość klubów o swoje symbole, stąd obecnie łatwiej stwierdzić, jak wygląda obecny znak klubu.

Wzory Ruchu z lat 90-tychWzory znaku Ruchu: z lewej przed ujednoliceniem, z prawej znak obowiązujący od lat 90-tych (skan biletu z 1993 roku)

Stwierdzenie, który emblemat obowiązywał przed laty jest trudniejsze, ale nie niemożliwe. Każdy badacz historii sportu, w szczególności losów drużyn piłkarskich napotkał problem – brak materiałów z danego okresu lub co najwyżej niepełna dokumentacja. W przypadku pisania historii klubów mogą oni sięgnąć nie tylko do archiwów klubowych, pomocne bywają wywiady, wydawnictwa prasowe czy opracowania okolicznościowe. Słowo pisane wszak łatwiej było utrwalić w dawnych czasach niż znak – którego publikacja wymagała większej dociekliwości, zdolności manualnych lub wsparcia ilustratora. Na szczęście wydawano metalowe odznaki…

Bezcenne katalogi odznak
Dlatego pierwszym zadaniem opracowującego historię znaku jest przejrzenie pamiątek klubowych i wydawnictw z danego okresu. Zakładam, że w XX wieku najbardziej oczywistym nośnikiem klubowych herbów były odznaki. Dzięki katalogom i opracowaniom wybitnych kolekcjonerów, że wspomnę tu Sławomira Strycharskiego, Andrzeja Grabowskiego czy Zbigniewa Malinowskiego, możemy obecnie zobaczyć, kiedy i jakie odznaki były wydane.

KatalogiSkany przedwojennej odznaki Legii z katalogu Strycharskiego (z lewej) oraz Malinowskiego i Grabowskiego (z prawej).

Odznaka nie jest źródłem idealnym – ze względu na jej rozmiary i technikę wykonania, nie wszystkie szczegóły znaku zostały na niej poprawnie odwzorowane, dodatkowo każda zawiera metalowe przejścia między kolorami (zwane przeze mnie obrysami). Stąd koniecznym staje się poszukanie wzorów poligraficznych, dzięki którym możemy dostrzec charakterystyczne elementy znaku, jak liternictwo czy rysunek symboli.

BiletyBilety i programy meczowe dają szansę dokładnego odwzorowania herbu oraz przyporządkowania go do konkretnego przedziału czasowego; czasem jednak zawierają nietypowe formy znaku

Dlatego materiały poligraficzne, takie jak: legitymacje klubowe, bilety, jednodniówki, programy meczowe (szczególnie wydane przed 1990 rokiem) są bardzo cennym źródłem informacji. Podobnie proporczyki, które to były bardzo popularnym nośnikiem klubowego znaku w latach 70-tych i 80-tych.

Zasadą, którą przyjąłem – że każdy znak na stronie musi mieć oparcie w co najmniej dwóch różnych źródłach. Jeśli z danego okresu (sprzed 1990 roku) pochodzi odznaka i proporczyk o zbliżonym kształcie – jest to przesłanka, by uznać taką wersję za obowiązujący znak.

Odznaka Pogoni LwówPo lewej pierwsza odznaka Pogoni Lwów [źródło: Muzeum Historyczne Krakowa]; obok skan z Księgi pamiątkowej Pogoni Lwów [źródło: wikipasy.pl]

Oczywiście inaczej traktować należy odznaki sprzed II wojny światowej (jako bezcenne unikaty, niejednokrotnie jedyne kolorowe źródło zawierające znak), inaczej materiały z XXI wieku.

Prasa jako źródło
Na koniec muszę wspomnieć o źródłach zewnętrznych, tj. publikacjach prasowych. Skany znaków z prasy nie są najpewniejszym źródłem według mnie, szczególnie te z lat 1995-2005, gdy w działach DTP czasopism odwzorowywano emblematy drużyn. Nie zawsze były one pozyskane z oficjalnego źródła, powstawały więc dziwaczne logo takich klubów jak choćby Dyskobolia czy KSZO, które nie widniały na materiałach klubów z tamtego czasu.

Odznaka Pogoni LwówW opracowaniach i Skarbach Kibica tygodnika „Piłka Nożna” możemy znaleźć wzory zbliżone do obowiązujących (jak te z lat końca PRL-u), ale każdy taki znak trzeba porównać z klubowymi wydawnictwami.

Podział źródeł na pięć okresów
W następnych wpisach odniosę się, które materiały są najcenniejsze dla rekonstrukcji znaków z danych lat. Ich wielość i różnorodność najpełniej zostanie oddana, jeśli podzielimy losy polskiego piłkarstwa na pięć etapów:

1/ Przed II wojną światową

2/ 1945-1970

3/ 1971-1990

4/ 1991-2004

5/ Od 2005

Przyjęte daty są orientacyjne, nie są to ostre przedziały – choć łatwo domyślicie się, że punktami granicznymi są: II wojna światowa, rozwój uprzemysłowienia po wojnie, transformacja i komputeryzacja. W kolejnych wpisach przybliżę więc możliwości technologiczne i obfitość pamiątek z poszczególnych lat.